«КАПКАСЫ БИЕК ТАШ КАЗАН»

(«Идегәй» дастаны)

Казанның ерак гасырларга ил­тә торган олы тарихы бар. Борынгы кешеләрнең беренчел торулыклары биредә таш гасыры чорында ук барлыкка килгән. Бронза чо­рында һәм тимер гасырның элгәреге дәверендә дә булачак шәһәр тер­риториясендә кешеләр яшәгән.

Шулай  да  чын   шәһәрнең  бар­лыкка килүе  12  нче гасырга гы­на карый һәм ул болгарлар белән бәйләнгән.   Халкыбыз   риваятьлә­рендә    әйтелгәнчә,    бу    җирләргә башта болгар патшасы килеп чыга һәм аның урынын, табигатен бик ошатып,  кала  төзергә  боера.  Тик кала   салынасы   урында   еланнар күп булган, имеш.  Аларны куып җибәргәннән соң, 1177 елда, ниһа­ять, Казанга нигез салына.

Шәһәрнең барлыкка килү вакы­тын соңгы елларда үткәрелгән археологик казулар да ачык расладылар — һичшиксез,   монголларга кадәрге чор! Дөрес, 12 нче гасырда ул  әле кечкенә крепость (кальга) формасында гына була.  Шул  ва­кыттан  ук  ул  ак  таштан  салын­ган диварлар һәм биек манаралар белән уратып алына, Идел Болгар-станының иң төньяк чикләрен сак­лый торган крепость рәвешендә тө­зелә.

Монголлар явыннан соң бу кала зур булмаган болгар кенәзлегенең үзәгенә әйләнә. Шәһри Болгар 1431 елда руслар тарафыннан җи­мерелгәннән соң, аның башкала буларак вазифасы һәм дәрәҗәсе Казанга күчә. Моны шул вакыт­ларда сугылган Казан акчалары да раслый. Аларда «Болгар әл Җәдид» — Яңа Болгар дип языл­ган сүзләр бар.

14—15 нче гасырларда Казан тиз үсә, хуҗалыгы ныгый, болгар халкын яңа шартларда берләште­рүче үзәк булып таныла.

Алтын Урда таркалган чорда кайбер

ханнарның Казанга качуы да юкка гына булмый, әлбәттә. Урта Иделдә Болгар иленең яңа башкаласы булып куәтле шәһәр — Казан каласы — күтәрелә.

Шәһәрнең тау башына урнаш­кан биек стеналы кремле һәм аның көчле ныгытмалары, зиннәтле хан сарае, мәчетләре, мәдрәсә бинала­ры, хан зиратындагы төрбәләр — барысы   да   уртак  бер   рух  белән  эшләнгән. Сигез манаралы Кол Шә­риф мәчете үзе ни тора! Ул әмир, морзаларның,  бай  сәүдәгәрләрнең берничә  катлы  биек  таш   йортла ры. Һәркайсы  борынгы заман ар хитектурасы     үрнәге     булырлык.

Кремль диварларының тышкы ягында һөнәрчелек бистәләре, ба­зарлар урнашкан. Кремль тавы­ның ышыгында, Болак елгасы буенда күнчеләр бистәсе булган. Ерак түгел генә тимерчеләр, чүл­мәкчеләр, коралчылар һәм башка төрле һөнәр ияләре яши торган бистәләр төзелеп киткән.

Бизәнү  әйберләре  ясаучы  осталар башлыча заказга эшләгәннәр.

Бер елъязмада әйтелгәнчә, алардан «патша үзенә кыйммәтле таҗ­лар да, көмеш һәм алтын савыт­лар да, затлы киемнәр дә эшләт­кән». Алар алтын-көмештән, төр­ле асылташлардан, энҗе-мәрҗән­нәрдән беләзекләр, йөзекләр, муен­салар, колак алкалары ясаганнар.

Корал ясаучылар исә күбесенчә ук-җәяләр, кылыч-хәнҗәрләр, кө­бә күлмәкләр, тимер башлыклар һәм башка әйберләр эшләгәннәр. Казан осталары бу вакытта әле туплар һәм дары белән ата торган мылтыклар ясамаганнар, шәһәргә аларны читтән кайтарта торган булганнар.